پیشواز و استقبال
از دیرباز تاکنون یک یا چند روز مانده به رمضان، مردم استان سمنان به پیشواز این ماه رفته و روزه گرفتن را آغاز می‌کنند. علاوه بر آن با گردگیری، غبارروبی و نظافت منازل و مساجد به استقبال ماه رمضان می‌روند. دعوت از روحانی برای برپایی نماز جماعت و بیان احکام شرعی در طول ماه مبارک رمضان در نقاط روستایی از دیگر آداب مربوط به این ماه است.
در برخی شهرها و روستاهای استان سمنان، زنان به‌مناسبت فرارسیدن این ماه، به سر و دست و پاهای خود حنا می‌بندند. این آیین همراه با ذکر صلوات و نیایش صورت می‌گیرد. تهیه مایحتاج مورد نیاز ماه رمضان در نقاط شهری و روستایی از چند روز مانده به آغاز این ماه مرسوم است.
در شهر مجن شست‌وشوی وسایل خانه و مالیدن دوغاب گل‌قرمز به نمای دیوارهای کاه‌گلی در استقبال از رمضان صورت گرفته و در دیگر نقاط، تهیه آرد برنج و گندم برای پخت حلوا موردتوجه زنان کدبانو و خانه‌دار است.
آداب سحر و افطار
در گذشته، در شب‌های ماه رمضان و به هنگام سحر افرادی خوش‌صدا بر روی پشت بام خانه خود یا مسجد اقدام به خواندن دعا و مناجات می‌کردند و این افراد در حین گذر از کوچه‌های هر محله با خواندن ادعیه سحرگاهی اهالی را در وقت سحر بیدار می‌کردند. این کار در اصطلاح محلی، «شب‌خوانی» (شوخوانی) گفته می‌شود. امروزه صدای دعا و مناجات از بلندگوی مساجد نقاط شهری و روستایی به گوش می‌رسد.
کوبیدن بر روی ظروف مس و طبل از دیگر روش‌های آگاه کردن اهالی در هنگام سحر بوده است. بیدار کردن اهالی یک کوچه، یا محله توسط فردی از همسایگان نیز در این خصوص متداول است. زدن زنگ خانه و یا کوبیدن دیوار خانه‌های قرار گرفته در مجاورت یکدیگر ازجمله روش‌های اعلام هنگام سحر در منطقه است.
در برخی روستاهای استان علاوه بر شب خوانی و پخش مناجات، اهالی از بانگ خروس و یا موقعیت ستارگان آسمان به وقت سحر پی می‌برند. نمونه‌ای از مناجات شو خوان‌ها: «الله تویی، مرد تویی، دانایی، از مورچه‌ای که دم زند در ته چاه»
اهالی روستای عشقوان در منطقه خارتوران مراسم شب خوانی را چووشی (چاوشی) می‌گویند. هنگام غروب آفتاب و به گوش رسیدن صدای اذان، وقت افطار و باز کردن روزه است. زنان برای تهیه افطار از هنگام ظهر مشغول پخت غذا و تهیه سفره افطاری می‌شوند. مرسوم است که پس از صرف افطار، مردان و زنان، خود را به مسجد محل رسانده و نماز مغرب و عشا را به جماعت می‌خوانند. در برخی مساجد نیز نماز جماعت قبل از باز کردن روزه اقامه می‌شود. به طور کلی حضور افراد در نمازهای جماعت در ماه مبارک رمضان بیشتر مورد توجه است.
مردان و زنان پس از خواندن نماز جماعت ظهر و عصر به تلاوت قرآن می‌پردازند. قرائت یک جزء از کلام ا… مجید در هر روز از ایام این ماه مورد توجه اهالی منطقه است. جلسات تلاوت قرآن در طی سی روز ماه مبارک توسط زنان در خانه‌ها و یا زینبیه بر پا می‌شود.
در برخی نقاط پس از ختم کامل قرآن، هر کس به فراخور وسع مالی خود مقداری نبات، نقل، برنج و یا گلاب به جلسه آورده و به نیت برکت بین حاضرین پخش می‌کند. دعوت از دوستان، اقوام و آشنایان برای صرف افطار از دیگر رسومی است که در این ایام برگزار می‌شود. برخی اهالی شهر دامغان در اولین جمعه ماه مبارک رمضان در خانه‌های خود نماز جعفر طیار می‌خوانند.
خوراک
اهالی استان سمنان در ماه مبارک رمضان برای وعده سحری از غذاهایی چون برنج و خورش و گاه ته‌چین و آبگوشت استفاده می‌کنند. آن‌ها به هنگام غروب آفتاب و با شنیدن اذان، روزه خود را با قدری آب گرم، نمک و یا خرما باز کرده، سپس غذای افطاری که شامل کوکو، نان، پنیر، سبزی، سوپ و یا انواع آش است را میل می‌کنند. در برخی نقاط به تهیه اقلامی چون شیر برنج، فرنی، شله‌زرد، حسّو (در شهر شاهرود)، لرزان (شاهرود، دامغان)، آروشه و حلوای آروشه (سمنان و توابع) مبادرت می‌ورزند. در شهرستان دامغان پخت کشمش‌پلو برای اولین شب از ماه مبارک رمضان مرسوم است.
در باور اهالی استان سمنان، حضرت علی (ع) برای افطار نان جو و خرما میل می‌کرده، بر این اساس برخی نیز روزه خود را با نان و خرما افطار می‌کنند. پخت انواع نان به خصوص نان‌های روغنی در طول ماه رمضان مرسوم است. پرداخت هزینه نانوایی‌ها و توزیع نان صلواتی از دیگر آداب حسنه این ایام است.
مراسم شب‌های قدر
اهالی استان در شب‌های قدر (شب‌های ۱۹.۲۱ و ۲۳ رمضان) پس از صرف افطار در مسجد محل خود حضور یافته و با خواندن قرآن و دعاهای جوشن کبیر، مجیر، افتتاح و ذکر مصیبت به شب‌زنده‌داری مبادرت می‌ورزند. سخنرانی وعاظ در ارتباط با شهادت حضرت علی (ع) و عزاداری از دیگر مراسم شب‌های قدر است. در برخی از مساجد نقاط شهری و یا روستایی گستردن سفره سحری برای پذیرائی از عزاداران مرسوم است.
زنان در شب‌های قدر خرما، انواع نان محلی، شله‌زرد و… بین عزاداران تقسیم می‌کنند. در نقاط مختلف استان سمنان زنان و مردان در لیالی قدر هم‌زمان با خواندن هر بند از دعای جوشن کبیر بر روی ظرفی از قند، نبات، نقل و یا خرما دمیده و خوردن آن را به نیت شفا و تبرک توصیه می‌کنند. همچنین گره زدن بر روی نخ به هنگام خواندن دعای جوشن کبیر پس از قرائت هر بند از دعا توسط برخی از زنان مرسوم است. نخ صد بند (گره) را برای گشایش کار و بخت‌گشایی دختران در میان قرآن نگه می‌دارند.
در شهر شاهرود، زنان هم‌زمان با تلاوت دعای جوشن کبیر ظرفی از آب حاوی زعفران را نزد خود نگه‌داشته و با خواندن هر بند از دعا بر آن می‌دمند تا به‌عنوان تبرک آن را با خود به خانه ببرند. انجام غسل شب احیا، خواندن نماز صد رکعتی و… از دیگر آداب و اعمال مربوط به شب‌های قدر است.
در روستای جزن دامغان نیز در این شب‌ها دسته‌های زنجیرزن از مساجد و حسینیه‌های محل به راه افتاده و با گذر از معابر و کوچه‌ها به زنجیرزنی و عزاداری می‌پردازند.
شهادت حضرت علی (ع)
در شب‌های قدر اهالی نقاط مختلف شهری و روستایی اقدام به برپائی مجالس عزاداری می‌کنند. پوشیدن لباس سیاه به نشانه عزا و ماتم در ایام شهادت حضرت علی (ع) امری متداول است.
بنا بر باوری کهن اهالی نقاط مختلف استان کار کردن در روز ۲۱ ماه رمضان را حرام دانسته و در مجالس عزاداری حضور می‌یابند. در نقاط شهری با فرا رسیدن این مناسبت حرکت دسته‌های سینه‌زنی از اماکن مذهبی و مساجد آغاز شده و عزاداران با گذر از معابر و خیابان‌ها چنین می‌گویند: «وای علی کشته شد/ شوهر زهرا چه شد»
حرکت این قبیل دسته‌ها به اماکن مقدس همچون امامزاده، مساجد و یا گلزار شهدا ختم می‌شود.
در روستای کوه‌زر با فرار رسیدن ۲۱ رمضان برخی اهالی به نیت اموات خود نان فتیر پخته و بین سایرین تقسیم می‌کنند. اهالی نقاط کویری استان سمنان در روز شهادت حضرت علی (ع) از انجام فعالیت‌های روزمره خودداری کرده و مرسوم است که دامداران شیر دام‌های خود را در این روز به فقرا و نیازمندان داده و یا برای تهیه افطار و پذیرایی از نمازگزاران به مساجد محل می‌دهند.
اقدام اهالی نقاط مختلف برای گستردن سفره افطاری در لیالی قدر بسیار چشمگیر است. تهیه و تقسیم کردن خیرات برای آمرزش اموات نیز در این شب‌ها مورد توجه اهالی منطقه است.
شب ۲۷ ماه رمضان
در باور برخی اهالی، نزول قرآن در این شب صورت گرفته و بر این اساس برخی تا پاسی از شب به احیا و شب‌زنده‌داری در مساجد می‌پردازند. زنان سمنانی، گرمساری و دامغانی در این روز برای شادی ناشی از کشته شدن قاتل ملعون امام علی (ع) بر دست و پای خود حنا می‌مالند.
برخی زنان در این روز گوش دختران خود را سوراخ کرده و برای آن‌ها گوشواره می‌خرند. در شهرهای شاهرود، گرمسار و روستای جزن برخی زنان در بین نماز ظهر و عصر با اندکی پارچه، نخ و سوزن کیسه‌ای کوچک می‌دوزند و سکه‌ای را به نیت تبرک درون آن می‌نهند. شاهرودی‌ها آن را کیسه‌مراد نامیده و برای برآورده شدن حاجت، آن را تا سال دیگر نزد خود نگه می‌دارند. همچنین در شهر شاهرود خوردن کله و پاچه در این شب برای افطار مرسوم است. اهالی بر این باورند که در این شب ابن ملجم قاتل امام علی (ع) کشته شده است.
عید فطر
در آخرین روز از ماه مبارک رمضان، اهالی نقاط مختلف خود را برای فرا رسیدن عید رمضان مهیا می‌کنند. برای این منظور غسل کرده، لباس تمیز یا نو پوشیده و به استقبال عید فطر می‌روند. رؤیت هلال ماه شوال نشانی بر پایان ماه مهمانی خدا است که این امر در گذشته توسط افراد خبره و مطلع به اطلاع مردم رسانده می‌شد و امروزه از طریق رسانه‌های جمعی اعلام می‌شود.
هنگام افطار آخرین شب از ماه رمضان اعضای هر خانواده بنا بر قوت غالب فطریه خود را دست‌به‌دست چرخانده و آن را برای افراد مستمند کنار می‌گذارند. در منطقه کویری اگر زکات فطریه، گندم و یا اقلامی دیگر به‌غیراز پول باشد آن را داخل ظرفی ریخته و دست‌به‌دست می‌گردانند. مرسوم است که اعضای خانواده هر یک بر روی گندم یا برنج دست زده و سپس آن را به فقرا می‌دهند.
در روستای نام نیک در منطقه کالپوش به‌مناسبت عید فطر فردی که به‌تازگی پدر شده کفش‌های خود را وزن کرده و همان مقدار گندم یا برنج به فقرا می‌دهد.
نماز عید فطر هم‌زمان با طلوع خورشید با ذکر «اللهم لبیک» در نقاط شهری و روستایی بر پا می‌شود. صله‌رحم، زیارت اهل قبور و اماکن مقدس و دید و بازدید ازجمله آداب این عید فرخنده است. دیگر اینکه اهالی هر محل به دیدن خانواده‌هایی که به‌تازگی عزیزی را از دست داده‌اند و به‌اصطلاح «نوعید» دارند می‌شتابند. عیادت از بیماران و بردن هدیه برای نوعروسان از دیگر آداب این روز است.
در بر خی نقاط نیز تمامی خانواده‌های عزادار در مسجد محل گرد هم آمده و اهالی به دیدن آن‌ها می‌روند. مرسوم است که صاحبان عزا از مهمانان خود با شیر، خرما، نان و میوه پذیرایی می‌کنند.
مصالحه و آشتی دادن افرادی که کدورتی از یکدیگر به دل دارند از دیگر آداب مرسوم در روز عید فطر است.
* گزارش از حمیدرضا حسنی کارشناس پژوهش‌های مردم‌شناسی اداره‌کل میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی استان سمنان
انتهای پیام/
